Anlatmaya Dayalı Türler Arası İlişkiler
Türler Arası İlişkiler
DOI:
https://doi.org/10.61620/tfa.90Anahtar Kelimeler:
halk bilimi, anlatı türleri, değişim, dönüşüm, ortam, varoluşÖzet
Anlatı türleri arasında mitler, destanlar, masallar, efsaneler, halk hikâyeleri ve fabllar bulunur. Her tür birbirinden farklı olsa da, geçişler ve örtüşmeler yaygındır. En eski biçim olan mitoloji, tanrıların kutsal çağına aittir. Genel olarak, anlatı türleri kutsal (mitler, efsaneler) ve kutsal olmayan (halk hikâyeleri, fıkralar vb.) olarak ikiye ayrılır. Mitler kozmik gerçekleri ve ilahi olayları aktarırken, efsaneler çeşitli yapılarla kutsal unsurları yansıtır. Kahramanlık çağına dayanan destanlar, bir halkın kökenlerini ve ideallerini anlatır ve genellikle yazı öncesi gelenekleri korur. Masallar, diğer türlerin özelliklerini özümseyen ve dönüştüren esnek anlatılardır. Halk hikâyeleri, yerleşik toplumlarda ortaya çıkar ve daha yerel kültürel anlatılar sunar. Fıkralar ise mizah ve bilgeliği harmanlar, genellikle bağımsızdır ancak bazen mizahi masallarda da bulunur. Bir türün orijinal ortamı ortadan kalktığında, özü diğer biçimlerle birleşerek hayatta kalır. Örneğin mitler, destanlara ve masallara uyarlanmıştır. Türk yaratılış mitlerinin izleri, mağara veya duvar resimleri gibi erken dönem sanatında halâ görülebilir. Masallar dini unsurlarını yitirse bile, inancın sembolik kalıntıları bünyelerinde kalabilir. Mitler inancı aktarmayı amaçlarken, masallar genellikle öğretmeyi veya eğlendirmeyi hedefler. Keloğlan gibi figürler masalların sıradan kahramanlarını temsil ederken, aşk öyküleri sembolik rüyalar ve müzikal ifadelerle mitolojik derinliği yansıtır. Efsaneler yoğunlaştırılmış mitler olarak işlev görür; destanlar ise hem mitlerden hem de halk masallarından ödünç alır. Sonuç olarak, zaman değiştikçe, anlatı biçimleri de değişen kültürel ihtiyaçları yansıtacak şekilde değişir ve genellikle kutsal kökenleri seküler hikâye anlatımıyla harmanlar.
Referanslar
Akalın, L. S. (1993). Türk folklorunda kuşlar. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Assmann, J. (2001). Kültürel bellek eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik. (çev. A. Tekin). İstanbul: Ayrıntı.
Bali, M. (1982). Halk edebiyatında nesir. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Banarlı, N. S. (1987). Resimli Türk edebiyatı tarihi destanlar devrinden zamânımıza kadar. İstanbul: MEB.
Bayat, F. (2006). Oğuz destan dünyası Oğuznamelerin tarihi, mitolojik kökenleri ve teşekkülü. İstanbul: Ötüken.
Bayat, F. (2015). Türk mitolojik sistemi ontolojik ve epistomolojik bağlamda Türk mitolojisi 1-2, İstanbul: Öküken.
Bergson, H. (1997). Gülme (Le rire), (çev. M. Ş. Tunç), İstanbul: MEB.
Boratav, P. N. (1992a). Türk halkbilimi 100 sorudaTtürk halk edebiyatı. İstanbul: Gerçek.
Boratav, P. N. (1992b). Az gittik uz gittik. İstanbul: Adam.
Boratav, P. N. (1992c). Zaman zaman içinde. İstanbul: Adam.
Boratav, P. N. (2015). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Ankara: Bilgesu.
Bütüner, Ş. (2020). Masal ve mitoloji: Türk masallarında kültlerin çözümlenmesi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı. Türk Halk Bilimi Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
Çelepi, M. S. (2017). Türk halk kültüründe rüya. Konya: Kömen.
Çetin, İ. (1997). Türk edebiyatında hz. Ali cenknameleri. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Çığ, M. İ. (2023). Kur’an, İncil ve Tevrat’ın sümer’deki kökeni, İstanbul: Kaynak.
Çirkin, S. (2018), Güney Sibirya akeolojisi ve Şamanizm. İstanbul: YKY.
Daşdemir, C. (2025). Caferi inanç dünyasında mistik anlatılar. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Yayınlanmamış Dalı Doktora Tezi. Muğla.
Direnkoca, N. P. (2014). Altay ve Teleüt Türklerinde Şamanizm. Ankara: TKAE.
Dursun, A. (2018), İnsan neden, nasıl, neye güler?: Keloğlan hiç alıyor masalında gülmece. Türük S. 12, 38-48.
Ebu’l Gazi Bahadır-Han (1996). Şecere-i terakime (Türklerin soykütüğü), Haz. Zühal Kargı Ölmez, Ankara: Simurg.
Ekrem, M. A. ve Hilmiye, M. A. (1985). Tepegöz Dobruca masalları. Kriterion Bükreş: Kitapevi.
Eliade, M. (1999), Şamanizm ilkel esrime teknikler. çev. İ. Birken), Ankara: İmge.
Eliade, M. (1993), Mitlerin özellikleri. (çev. S. Rıfat). İstanbul: Simavi.
Ergun, M. (1977). Türk dünyası efsanelerinde değişim motifi. Ankara: TDK.
Ergun, M. (1977). Türk dünyası efsanelerinde değişim motifi. Ankara: TDK.
Fığlalı, E. R. (1989). Ali. Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi, C. 2. s. 371-374.
Gökbel, A. (2019), Ansiklopedik Alevi-Bektaşi terimleri sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
Güvenç, A. Ö. (2019). Halk anlatılarının yeniden yazımı sürecinden Tepegöz (1923-2018), İstanbul: Ötüken.
İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Kafadar, C. (2021). İki cihan arasında - Osmanlı devleti’nin kuruluşu. İstanbul: Metis.
Katanov, N. F. (2000). Bilimsel eserlerden seçmeler, Hakas folkloru ve etnografyası. Ankara: Türksoy.
Kaya, D. (2014). Türk dünyası ansiklopedik Türk halk edebiyatı kavramları ve terimleri sözlüğü. Ankara: Akçağ.
Köktürk, M. (2012). Şamandan entelektüele: Bilge kişinin yol haritası.Türk Tefekkür Dünyası Bilgi Şöleni. (Haz. Selahattin Özçelik), C.1, s.223-230.
Köprülü, M. F. (1935). Abakan Türk halk edebiyatı ansiklopedisi. İstanbul: Türkiyat Enstitüsü.
Ocak, A.Y. (2013). Türk folklorunda kesik baş. İstanbul: Dergâh.
Ong, W. J. (2014). Sözlü ve yazılı kültür sözün teknolojileşmesi. 5. bs. (çev. S. Postacıoğlu Banon). İstanbul: Metis.
Ozan, M. ve Öztürk, A. O. (2022). Şahmeran ile fantastik yolculuk Musa Abdi’den Ignácz Kúnos ve Oğuz Tansel’e. Çanakkale: Paradigma Akademi.
Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi II (kaynaklar ve açıklamaları ile destanlar), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Önal, M.N. (2006). Yazma, matbu ve sözlü eş-metinler arasında stilistik bir inceleme: Şah İsmail hikâyesi örneği. VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi.
Önal, M.N. (2000). Romanya dobrucası’nda yedi türbe. Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1998, Ankara: Kültür Bakanlığı.
Önal, M.N. (2009). Kutsalın Türk kültüründeki izleri: Tanrısal simgecilik, Milli Folklor, S. 89, s. 57-72.
Önal, M.N. (2013). Muğla efsaneleri (araştırma-inceleme). Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
Önal, M.N. (2022). Masal evreninden gerçek dünyaya toplumsal sınıfların aşılması: Ali Cengiz oyunu, Ali Cengiz Oyunu Çözüldü mü? (Ed. Mehmet Naci Önal ve Aysun Dursun), Muğla Sıtkı Koçman Ü. e-kitap.
Önal, M.N. (2023). Türk dünyasının ortak değerleri: Zümrüdüanka masalı örneği, E.D. Tursunov’un 80. Yıl dönümüne adanmış olunan uluslararası bilimsel ve teorik konferans, Almaatı, s.42-49.
Pehlivan, G. (2020). Uygur harfli Oğuz Kağan destanı - halk bilimsel bir tahlil - , Milli Mecmua, S. 16, s. 118-134.
Polat, İ. (2020). Türk masal ve efsanelerinde olağanüstü güçler ve varlıklar Türkiye sahasının demonoloji ve diabolojisi. İstanbul: Selange.
Radloff, W. (1986). Sibirya’dan seçmeler. (çev. A. Temir), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Sakaoğlu, S. (2002), Gümüşhane ve Bayburt masalları. Ankara: Akçağ.
Seyidoğlu, B. (1979). Ahmet Harami destanının iki masalla karşılaştırılması. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi Ahmet Caferoğlu Özel Sayısı, Atatürk Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, S. 11, Fasikül 2, s.423-427.
Türkmen, F. (1995). Âşık Garip hikâyesi inceleme-metin. 2. bs., Ankara: Akçağ.
Uluışık, Y. P. (2018). Sibirya sahası Türk destanlarında yeraltı dünyası. Ankara: Pegem Akademi.
Yılar, Ö. (2016). Yemlika’dan Camasbnâme’ye Lokman Hekim’den günümüze şahmaran (metinlerarası çözümlemeler). Ankara: Pegem Akademi.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Mehmet Naci Önal
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
