ALEVİ İNANCINDA ZÂKİRLİK GELENEĞİ ve KADIN ZÂKİR OLMAK: ZÂKİR TÜRKAN AKBIYIK
(The Tradition of Zakir in Alevism Belief and Being a Female Zakir: Zakir Türkan Akbıyık )

Yazar : Label    Label
Türü : Diğer
Baskı Yılı : 2024
Sayı : 369
Sayfa : 174-194
    


Özet
Bu çalışmanın amacı zâkirlik geleneği içinde, kadın zâkirlerin yola hizmet ederken yaşadıklarını, farkındalıklarını ve şehirleşmeyle gündeme gelen değişimlerini anlamaya çalışmaktır. Zâkirlik; Alevilik inancındaki cem ritüeli içinde önemli yere sahip 12 hizmetten biridir. Ritüelde zâkir, cemin yürütücüsü olan dede kadar ön plandadır. Topluluğun, inancın yarattığı ortak duyguya ulaşabilmesini sazıyla ve söylediği deyişler aracılığıyla sağlar. Uygulama dinî öneminden başka sözlü kültür ürünlerinin aktarımına da hizmet eden bir gelenektir. Çalışmada bu geleneğin kadın zâkirler tarafından daha aktif olarak icra edildiğini görünür kılmak amaçlanmaktadır. Ayrıca günümüzde ritüelin ve zâkirlik geleneğinin köy-kent, eski-yeni bağlamında uygulanma süreçlerindeki değişimlere yer verilmiştir. Bu değişime tanıklık eden Türkan Akbıyık’ın süreçte yaşadıklarını doğrudan aktarımı çalışmanın özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Çalışma metodolojisinde yazılı literatür kullanımının yanı sıra daha öncede belirtildiği üzere kaynak kişi kullanımına gidilmiş ve kadın zâkir Türkan Akbıyık ile yapılan yüz yüze görüşmeleri kapsayan; onun deneyim ve bilgilerini paylaştığı veriler kullanılmıştır. Akbıyık bir ocak mensubu olması sebebiyle önceki kuşaktan aktarılan bilgiye sahiptir. Zâkirlik geleneği, literatürde yüksek lisans ve doktora tezlerine de konu olmuştur. Örneğin; Deniz Güneş’in, Tokat Yöresi Alevi-Bektaşi İnancında Zakirlik Geleneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi ve Derya Ankışhan’ın, Zakirlik Geleneğinde Müzik ve Kadın Kimliği: Ankara Merkez Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bu tezlerde gelenek müzikal açıdan değerlendirilmekle birlikte, Alevilik içinde yöresel olarak uygulanışındaki farklılıklara yer verilmiştir. Alan çalışmalarından elde edilen gözlemlerden oluşan yazılı kaynaklarda da gelenek hakkında bilgiye ulaşılmaktadır fakat bu çalışmaların ana başlığında Alevilik içinde toplumsal cinsiyet, Alevi kadınlar ya da bir Alevi ocağı özelindeki bilgiler ön plandadır. Zâkirlik bu kaynaklarda alt başlık olarak bulunmaktadır. Elde ettiğimiz verilere göre: İnsanların tanıdık oldukları küçük köy topluluklarından, değişik yerlerinden gelen birbirine yabancı şehir topluluklarına, cemlerde ortak duygular yaşama ihtiyaçlarına ve farklılaşmayla ilgili izlenimlere yer verilmiştir. Şehirde hızlanan hayatın gelenekte uğrattığı değişime hem tanıklık eden hem de sonraki kuşaklara aktarımını sağlayan kadın zâkir Türkan Akbıyık’ın yaşadıkları paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler
Alevilik, cem, ritüel, inanç, zâkir, Türkan Akbıyık

Abstract
The aim of this study is to examine what female zakirs live through while serving their purpose within the tradition of zakirs, their awareness and the changes brought about by urbanization. The service of Zakir is one of the twelve important elements of Alevi cem rituals. In cem rituals, a zakir holds as important a place as the Dede who conducts the cem ritual. Zakirs enable the community to reach the common feeling created by faith with their instrument ( saz) and the sayings uttered. Besides its religious significance, this practice also helps hand down oral cultural elements. This study also aims to make clear the fact that this job has been conducted more actively by female zakirs. The changes that have taken place in the process of practice within the context of rural-urban, and old and new are also included in this study. Having witnessed these changes in person, Türkan Akbıyık, directly conveys her experience during the process, which reveals the originality of the study. In addition to use of written literature in the study methodology, a resource person and the data containing a face to face interview with a female Zâkir Türkan Akbıyık, her experience and knowledge were used. Since Akbıyık is a member of the hearth (ocak), she has the knowledge handed down to her from the previous generation. The tradition of zakir has also been the subject of master and doctoral theses, the examples of which are Deniz Güneş’s Zakir Tradition in Alevi-Bektashi belief in Tokat region, unpublished doctorate thesis, and Derya Akışkan’s Music and Female Identity in Zakir tradition: Central Ankara Sample, unpublished master thesis. Although tradition is evaluated from a musical perspective in these theses, the differences in its local applications in Alevism are dealt with. Information about the tradition is available in the written sources obtained from the observations on field studies. However, in the main titles of these studies, information about gender mainstreaming within Alevism, Alevi women or an Alevi hearth prevail. The subject of zakir is included as a subheading in these sources. The data obtained included people from the the differentiation. The experience of Türkan Akbıyık, who witnessed the changes in tradition brought about by busy city life and also helped pass them on to future generations, was shared.

Keywords
Alevism, cem, rituels, belief, zâkir, Türkan Akbıyık